یادداشت:

آشنایی با ماهیت عقد وقف

وقف یکی از سنت های حسنه در دین مبین اسلام به شمار می رود که بسیار مورد توصیه قرار گرفته است. در فقه وقف را این گونه تعریف نمود اند؛ حبس عین و تسبیل منفعت. منظور آن است که عین مال حبس و به نوعی غیر قابل نقل و انتقال می شود و منافع و ثمرات آن مورد استفاده موقوف علیهم قرار می گیرد.

به طور کلی دو نوع وقف متصور است؛ وقف عام و وقف خاص. وقف عام همان وقف بر افراد غیرمحصور یا وقف بر جهات عامه است اما وقف خاص، وقفی است که موقوف علیهم آن محدود و مشخص باشند و به نوعی قابلیت تعیین داشته باشند. به عنوان نمونه اگر شخصی خانه خود را وقف عزاداری امام حسین(ع) نماید و یا وقف بر نیازمندان کند، این وقف عام محسوب می شود.

در خصوص وقف نکاتی قابل توجه است؛ اول اینکه برای انعقاد عقد وقف باید واقف مالک مالی باشد که وقف می کند و لزوما باید مالک عین مال باشد و مالکیت منافع کفایت نمی کند؛ به عنوان نمونه اگر الف مستاجر یک ملک باشد و مالک منافع آن ملک به مدت طولانی باشد، نمی تواند آن مال را وقف کند.

دوم اینکه صرفا می توان مالی را وقف کرد که با استفاده از آن، عین مال باقی بماند و به نوعی مال مصرف نشدنی باشد؛ به عنوان مثال خوراکی ها، عطر و نظایر آن نمی تواند مورد وقف قرار گیرد. اما املاک و اراضی، اتومبیل و مانند آن که مصرف نشانی باقی می مانند، قابلیت وقف دارند.

سوم اینکه برای انعقاد عقد وقف، می بایست غرض واقف، موقوف علیهم، مشخصات مال مورد وقف، متولی وقف، ناظر موقوفه و چگونگی تقسیم منافع وقف در وقف نامه مورد تصریح قرار گیرد تا در آینده مشکلی از این حیث برای واقف و موقوف علیه پیش نیاید.

چهارمین نکته در این خصوص آن است که اوقاف حق هر گونه دخل و تصرف اعم از فروش، اجاره، رهن و … را در مال موقوفه ندارد. در حقیقت درست است که مالک مال است اما حق هیچ گونه اقدامی در مال موقوفه ندارد و عملا از دسترس وی خارج است. از طرف دیگر علی الاصول مال موقوفه را به نفع موقوف علیهم نیز نمی توان فروخت و یا در آن دخل و تصرف نمود.

پنجمین نکته آن است که متولی وقف مکلف است منافع موقوفه را مطابق با وقف نامه بین موقوف علیهم تقسیم نماید و اگر این کار را انجام ندهد، موقوف علیهم می توانند منافع خود را از متولی از طریق حقوقی مطالبه نمایند.

ششمین نکته آن است که اگر غرض واقف پس از گذشت سالیان طولانی قابلیت انجام نداشته باشد لازم است با در نظر داشتن نیت واقف و هم چنین مندرجات وقف نامه، اقرب به غرض واقف مورد توجه قرار گیرد؛ فرض کنید واقفی در صد سال پیش خانه خود را به منظور استراحت کاروان ها و مسافران وقف نموده باشد و هم اکنون با توجه به تغییرات شهر و محورهای مواصلاتی عملا بلااستفاده مانده است که در این صورت می توان آن را در مواردی که به غرض واقف در این خصوص نزدیک تر است مورد استفاده قرار داد.

هفتمین نکته آن است که در مواقعی که برخی املاک و اراضی به صورت وقف خاص( وقف بر اولاد) در آمده است، افراد می توانند با نظارت اداره اوقاف نسبت به اجاره این اراضی و املاک مطابق با قوانین و مقررات و وقف نامه موجود عمل نموده و از آن استفاده نمایند.

مهدی مظفری اناری- پژوهشگر دکتری حقوق جزا و جرم شناسی و مسئول کانون تخصصی حقوقی خادمیاری رضوی شهرستان انار