نگاهی به آفریده‌های شعری ابن‌سینا

 ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰-۴۲۸ ق) فیلسوف و طبیب بزرگ و نام آشنای ایرانی و یکی از چهره‌های ماندگار جهان اسلام است که شهرت و آوازه و مراتب فضل و کمال او به اقصی نقاط عالم رسیده و جهانیان از ثمره افکار و اندیشه‌های والای او بهره‌های بی شمار برده‌اند.

تنوع آثار و افکار بوعلی که در قالب مکتوباتش به خوبی جلوه گر است، نشانی گویا از حرص شدید وی به دانستن و عزم راسخ او برای فتح قله‌های کمال است و این ویژگی‌ها در کنار ایمان محکم و آهنین او به مبدأ هستی عاملی می‌شود تا پای وی در وادی‌هایی همچون فلسفه، طب، ریاضی، موسیقی، عرفان، لغت، ادبیات و ده‌ها مقوله دیگر کشیده شود و در هر مقام اثر ارزنده‌ای به جهان بشریت تقدیم کند.

یکی از وجوه شخصیت بوعلی که شایسته تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری است، روحیه والای هنری و ذوق و قریحه جوشان و خلاق او در آفرینش آثار ادبی است. رساله معروفی حین یقظان، رساله طیر و رساله سلامان و ابسالف به همراه اشعار فصیح او در قالب زبان عربی و فارسی که در بیشتر موارد با نوعی گرایش های عرفانی وی آمیخته شده، جملگی حکایت از استعداد بی نظیر ابن سینا در خلق آثار ادبی و شعری او دارد و قطعا اگر او در این وادی فراغت بیشتری می یافت و پرداختن به دیگر جنبه‌های معرفت، مانع طبع لطیف و قریحه سرشار او نمی‌شد، نام و آوازه وی در گستره ادبیات و شعر بیش از اینها بود.

با همه آثاری که بوعلی حداقل در وادی شعر و شاعری بر جای گذاشته و خلق آثار بزرگی نظیر قصیده عینیه که مورد توجه بسیاری از ادیبان و سخن‌سنجان قرار گرفته و ارجوزه‌های متعدد در طب و منطق و ابیاتی که در حکمت و زهد و توصیف و بسیاری موارد دیگر سروده است، حتی معاصران وی هم در آثار خود کمترین اشاره‌ای به جنبه شعر و شاعری بوعلی نداشته‌اند و این امر کاملا از دید آنها پوشیده مانده است.

ثعالبی نیشابوری صاحب کتاب یتیمهالدهر، ابوسعد منصور بن حسین آبی در کتاب نثرالدر، مرزوقی اصفهانی، راغب اصفهانی در کتاب محاضرات الادبا و ابن الندیم در کتاب الفهرست که جملگی به نوعی به مقولات شعر و شاعری و شاعران زمان خود پرداخته‌اند از ابن سینا نامی نبرده و مطلبی درباره قدرت شاعری او نیاورده‌اند.

دلیل این بی توجهی بر ما پوشیده است اما آنچه که وضوح دارد و در این مقال می‌توان به آن اشاره کرد این است که نام ابن سینا به عنوان شاعر و کسی که قدرت خلق آثار منظوم دارد، چه در زمان حیات و چه بعد از وفات وی به ندرت مطرح شده و جنبه های مختلف و متنوع علمی و حکمی او مانع شده تا دیگران به ویژگی‌های شعر و شاعری او از نظرگاهی با جنبه‌های عقلانیت و خردگرایی فلاسفه و استدلالیان تناسبی ندارد بپردازند و در صدد طرح آن برآیند.

نکته قابل توجه دیگر این که اشعار منسوب به ابن سینا در زمان حیات یا بلافاصله بعد از وفات او جمع آوری و تدوین نشده و این امر در حدود دو قرن بعد از وفات او صورت پذیرفته و نویسندگانی به صورت متفرق به جمع آوری و نقل آثار شعری ابن سینا همت گمارده و به نقل نمونه‌هایی از اشعار او پرداخته‌اند که در این میان ابن خلکان را می‌توان جزو اولین گردآورندگان به حساب آورد.

نکته قابل تأمل دیگر تأثیر شگرفی است که افکار و اندیشه های بلند عارفانه ابن سینا در آثار بزرگان عرصه شعر فارسی به ویژه سنایی، نظامی، مولوی، عطار، عراقی و دیگر شاعران بزرگ فارسی بر جای گذاشته است که جا دارد به صورت خاص مورد پژوهش قرار گیرد و ابعاد مختلف آن بررسی شود.

تسلط بوعلی بر اوزان شعری و تحقیقات گسترده‌ای که درباره علم عروض به انجام رسانده همچنین اشنایی عمیق و پژوهش‌های گسترده او در علم موسیقی و تأثیراتی که دانش‌های مختلف ادبی در او گذاشته، زمینه‌ای است تا شعر او سوای در برگیری محتوا و مضامین عالی از حیث رویه‌های زبانی و هنر ادبی از استحکام و روایی برجسته‌ای بهره مند باشد و به نوعی تمام ابعاد و ویژگی‌های یک شعر خوب را در خود جمع کند.

تنوع آثار شعری از بعد ساختاری، محتوایی و سخن سرایی استادانه بوعلی به دو زبان فارسی و عربی نیز از جمله شاخصه‌های ویژه شعر او به شمار می‌رود.در مجموع جا دارد محققان و پژوهشگران با دیدی وسیع تر و نگرشی عمیق تر مقام شاعری و جنبه های مختلف شعری جناب بوعلی را مورد بررسی و کنکاش قرار دهند. جنبه‌های مهم بررسی آثار بوعلی به این ترتیب خلاصه شدند:

۱٫نخست آثار شعری بوعلی سینا حاوی بخشی از افکار و اندیشه‌های اوست.

۲٫با عنایت به اختلاف ریشه دار میان فلاسفه و عرفا که گاه به جدال های دامنه دار میان آنها منجر شده، بررسی تأثیر افکار و اندیشه‌های بوعلی به عنوان یکی از فلاسفه بزرگ ایران و جهان بر نگرش ها و آثار عرفای بزرگ اسلامی می‌تواند در تعمیق و نهادینه سازی تفکر عدم جدایی برهان و عرفان نقش عمیقی بر جای گذارد.

۳٫ تجلی هر چه بیشتر جنبه‌های شاعری شخصیت ابن سینا نیز به نوعی می‌تواند انگاره‌های منفی مطرح شده درباره مقوله شعر و شاعری را که در اغلب موارد از جانب عقلا و استدلالیان صورت گرفته تعدیل کند و به تأمل بیشتر وا دارد.

۴٫تأمل در آثار شعری بوعلی می‌تواند در بررسی بنیان‌های شعر فارسی، شاخصه‌های سبکی و سیر تحول آن تأثیرات بسزایی داشته باشد و …

*نمونه‌هایی از اشعار فارسی منسوب به ابن سینا

دل گر چه درین بادیه بسیار شتافت/یک موی ندانست ولی موی شکافت

اندر دل من هزار خورشید بتافت/واخر به کمال ذره‌ای راه نیافت

***

کفر چو منی گزاف و آسان نبود/ محکم تر از ایمان من ایمان نبود

در دهر چو من یکی و او هم کافر/پس در همه دهر یک مسلمان نبود

***

رفت آن گهری که بود پیرایه عمر/و آورد زمانه طاق سرمایه عمر

از موی سپیدم سر پستان امید/بنگر که سیاه می‌کند دایه عمر

منبع: کتاب «پژوهش‌هایی در آثار علمی و فلسفی بوعلی سینا» نشر بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا

انتهای پیام/