شروع ماه محرم و عزاداری برای سالار شهیدان (ع) در ایران، به ویژه در شهرهای چون کرمان همواره با شور و حالی خاص قرین بودهاست. چرا که ساکنان شهرهایی چون کرمان، به دلیل داشتن بافت سنتی، و از طرفی وجود پیروان دیگر ادیان، فرقه‌ها و نحله‌های متعدد فکری، در جوار نشان دادن اعتقادات و ارادت قلبی خود به خاندان اهل بیت (ع)، به نوعی به نیت مقابله با دیگر گروه‌های مذهبی، این مراسم را پررنگ‌تر از دیگر شهرها انجام می‌دادند.

این مهم در دوران قاجاریه در کرمان بارزتر و مشهودتر از دیگر ادوار تاریخی بود، چرا که طبق آماری که ژنرال سر پرسی سایکس [۱] در مورد جمعیت کرمان و تعداد ادیان و فرق مختلف در جامعه‌ی کرمان داده، از کل جمعیت ۴۹۱۲۰ نفری کرمان، تعداد افراد شیعه ۳۷۰۰۰ نفر ـ سنی ۷۰ نفر ـ بهایی ۳۰۰۰ نفر ـ ازلی ۶۰ نفر ـ شیخی ۶۰۰۰ نفر ـ صوفی ۱۲۰۰ نفر ـ یهودی ۷۰ نفر ـ زرتشتی ۱۷۰۰ نفر و هندو ۲۰ نفر بوده‌اند (سایکس، ۱۳۳۸: ۲۲۸) که این امر مؤید کثرت ادیان، فرق و نحله‌های فکری مختلف در جامعه‌ی آن روز کرمان، و از طرفی نشان دهنده‌ی حساسیت شیعیان در خصوص برگزاری باشکوه‌تر عزاداری محرم است.

 عکس‌هایی که از برپایی مراسم عزاداری کرمانیان در دوره قاجاریه موجود است، تمامی مربوط به روز تاسوعا و عاشورا است، و در اینجا ضمن مشاهده‌ی بعضی از این تصاویر، می‌توان به این نکات اشاره نمود:

تصویر شماره ۱

 مکان عکس، حدود میدان فعلی توحید است، که در این دوره، این مکان به دلیل مجاورت با ارگ حکومتی و از طرفی میدان مشق نظامیان، محل مناسبی برای جمع شدن هیئت‌های مختلف عزاداری و شبیه‌ گردانی بود.

تصویر شماره ۲

 شبیه‌خوانی، که نوعی نمایشی آهنگین است، از مراسم رایج در ماه محرم و صفر بود که متأسفانه اکنون تنها در بعضی از روستاهای کرمان  اجرا می‌شود. در عکس بعد، با بریدن قسمت‌هایی از تصویر، گوشه‌ای از اجرای این مراسم مشهود است؛ تقسیم افراد به دو گروه لشکر اعدا و لشکر امام حسین (ع) و حمل عِماری، و حضور مردم جهت تماشا و شنیدن سخنان دو گروه که بیشتر به صورت شعر و آهنگین بوده، از نکات قابل توجه این تصویر است.

شایان ذکر است استفاده از عِماری، که همان تابوت بزرگ با سقف، که سقف آن هلالی بوده، و خاص سلاطین و بزرگان علماء و ارکان دولتی بوده (فرهنگ دهخدا)، تا اوایل دوره پهلوی در کرمان مرسوم بوده و اکنون به دست فراموشی سپرده شده است.

تصویر شماره ۳

از عکس شماره ۴ می‌توان به خوبی محدوده مکانی اجرای این مراسم را متوجه شد. بادگیر بلند مدرسه ابراهیم خان ظهیرالدوله [۲]، ورودی بازار کرمان و فضای وسیع محوطه، همگی دلالت بر این دارد که در دوره قاجاریه این گونه مراسم در حدود میدان ارگ فعلی کرمان برگزار می‌گردیده است. دلیل انتخاب این مکان را هم می‌توان به این دلیل دانست، چون ابراهیم خان ظهیرالدوله پس از حمله‌ی آقا محمد خان قاجار به کرمان در سال ۱۲۰۹ ق./ ۱۷۹۴ م. اولین حاکمی بود که دستور داشت، ضمن بازسازی ویرانی‌های کرمان، به نوعی از مردم این منطقه نیز دلجویی کند؛ با مرمت ارگ حکومتی، هر ساله مراسم روضه‌خوانی نیز در ارگ حکومتی برپا می‌نمود و هیئت‌های عزاداری را به ارگ حکومتی دعوت می‌نمود.

نکته قابل توجه این که به رغم گذشت دو قرن از آن تاریخ، هنوز این رسم در بین هیئت‌های عزاداری کرمان مرسوم است، بدین شکل که هر ساله در روزهای تاسوعا و عاشورا، اکثر هیئت‌های عزاداری در ابتدای بازار کرمان جمع شده و پس از تشکیل صفوف منظم خود، از مسیر بازار ضمن عزاداری، خود را به حسینیه‌ی صفه عزاخانه می‌رسانند.

تصویر شماره ۴

 از مشاهده‌ی عکس شماره ۵ مشخص می‌گردد که استفاده از بعضی آلات موسیقی چون: طبل و سنج و  قره‌نی در این دوره نیز در کرمان مرسوم بوده است؛ چیزی که هنوز هم در شهر کرمان کاملاً مرسوم است، بدین معنی که در ابتدای هر هیئت عزاداری ـ به فاصله‌ی چند متر جلوتر از دسته عزاداری ـ تعدادی از افراد که مسلط به نواختن این آلات موسیقی هستند، حضور دارند و با نواختن این آلات، ریتم دم گرفتن و خواندن هر نوحه را منظم و آهنگین می‌کنند و از کارکرد دیگر این گروه، آگاه ساختن مردم از ورود هیئت عزاداری به آن مکان است.

از نکات قابل توجه دیگر این عکس، حمل تخت‌های روان است که بر روی آنان اجساد بی سری (به یاد اجساد شهدای کربلا) شبیه‌سازی و گذاشته شده است.

تصویر شماره ۵

تصویر شماره ۶

  حضور تعدادی از نظامیان دوره قاجاریه با در دست داشتن پرچم سیاه در مراسم عزاداری و در جمع گروه شبیه‌خوانان، از نکات قابل توجه این عکس است.  حمل عِماری که به صورت گهواره تزئین شده است در ابتدای صف عزاداران، اشارت به شهادت حضرت علی اصغر است.

تصویر شماره ۷

 در این عکس، آنچه مشهود است عبور کاروانی است، که مطمئنا نمادی از حرکت کاروان اسرای کربلا پس از واقعه‌ی عاشورا بازسازی شده است.

با مشاهده این چند عکس از اجرای مراسم عزاداری در کرمانِ دوره قاجاریه، می‌توان به این جمع‌بندی رسید که:

بعضی از سنت‌ها و رسوم رایج در آن دوره چون: مکان تجمع هیئت‌های عزاداری، استفاده از آلات موسیقی، هنوز در شهر کرمان اجرا می‌شود و مراسمی چون آوردن عماری، کاملاً منسوخ گشته و شبیه‌خوانی و شبیه‌سازی کاروان اسرا و غیره، کم‌رنگ شده است و بعضاً در بعضی از روستاهای کرمان انجام می‌گیرد.

پی نوشت:

۱ـ وی از نظامیان عالی‌‌رتبه دولت انگلیس بود که سال‌ها در جنوب ایران، به ویژه کرمان حضور داشت و کنسولگری انگلیس و پلیس جنوب را در کرمان تأسیس نمود.

۲ـ حاکم کرمان در سال‌های ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ ق/ ۱۸۰۳ تا ۱۸۲۴ م. که نسبت چند جانبه با فتحعلی‌شاه قاجار داشت و بنیان‌گذار خاندان ابراهیمی کرمان است.

منبع: بوتیا/ نویسنده:مجید نیک‌پور-کارشناس تاریخ